ΙΣΤΟΡΙΑ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΤΩΝ ΣΑΝΤΑΙΩΝ

Η Σαντά βρίσκεται Ν.Α. της Τραπεζούντας σε απόσταση 10 ωρών και Β.Δ. της Βαϊβούρτης σε απόσταση 20 ωρών. Η περιοχή της διαιρείται από τον ποταμό Γιάμπολη, στο ανατολικό και δυτικό τμήμα.

Μια κοιλάδα με κατεύθυνση από βορρά προς νότο, καθώς απλώνεται ανάμεσα στα βουνά Καράκαπ ( 2550 μ.) και Ζιαρέτ ( 2650 μ ) σ ένα κυμενόμενο πλάτος από 1200 μ. έως 1650 μ. καταλήγει , ως φυσικός δρόμος, στην εύφορη περιοχή του χωριού με τις επτά ενορίες και τα γραφικά του παρχάρια.

Πρόκειται για μια καθαρά ελληνική περιοχή, σχεδόν αποκομμένη από τον έξω κόσμο, με θαυμάσια φυσική οχύρωση και προστασία.

Διοικητικά η περιοχή της Σαντάς, όπως το Σταυρίν και η Κρώμνη, υπάγονταν στο Καϊμακαμλίκι Αργυρούπολης του βιλαετίου Τραπεζούντας, ενώ εκκλησιαστικά ανήκε , παλιότερα στη Μητρόπολη Χαλδίας, έπειτα στη Εξαρχεία της Παναγίας Σουμελά και τελευταία, πριν από την ανταλλαγή στην Μητρόπολη Ποδοπόλεως.

Πληθυσμιακά στα μέσα του 19ου αιώνα ο συνολικός πληθυσμός του χωριού υπολογίζεται σε 3075 ψυχές, από τις οποίες το 59% ήταν Έλληνες και το 41% Κρυπτοχριστιανοί , δηλαδή κρυφοί Έλληνες. 'Ομως στα τέλη του αιώνα, ο πληθυσμός ανεβαίνει στις 6000 με 7000 ψυχές. Οι εφτά κώμες της Σαντάς είχαν 1200 με 1300 οικογένειες.

Οι Σανταίοι ασκούσαν ποικίλα επαγγέλματα, ακόμα και αστικά, κι ήταν γνωστοί σ΄όλο τον Πόντο ως εξαίρετοι επαγγελματίες: λιθοξόοι, χτίστες, σιδηρουργοί, ζωγράφοι, χαλκείς, κεραμοποιοί, μικρέμποροι, γεωργοί, κτηνοτρόφοι, ιερείς και δάσκαλοι.

Η ΣΑΝΤΑ ΠΑΡΑΜΟΝΕΣ ΤΗΣ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗΣ

ΕΝΟΡΙΕΣ

Πιστοφάντων, Άγιος Χριστόφορος 400 οικογένειες

Ισχανάντων, Αγία Κυριακή 300 οικογένειες

Ζουρνατσάντων, Άγιος Κων/νος 170 οικογένειες

Πινατάντων, Προφήτης Ηλίας 150 οικογένειες

Κοσλαράντων, Άγιος Πέτρος και Παύλος 60 οικογένειες

Τσακαλάντων, Ζωοδόχος Πηγή 60 οικογένειες

Τερζάντων, 200 οικογένειες

Εκτός από τις ενορίες αυτές, στη Σάντα ανήκαν και τα Φτελένια, δηλαδή μικροί οικισμοί : Δώδεκα Αλάτια, ενορίας Ισχανάντων, Κοπαλάντων ενορίας Ζουρνατσάντων, Χαρατζάντων ενορίας Πινατάντων, Αλιάντων ενορίας Κοζλαράντων.

Σήμερα, σ΄ όλη την έκταση κατοικούν μόνο 150 Τούρκοι, κι αυτοί ήτ\ρθαν από αλλού. Είναι επήλυδες. Όσο για τις εκκλησίες, σχεδόν όλες είναι ερειπωμένες ή μισοερειπωμένες. Μόνο το παρεκκλήσι της Αγίας Κυριακής, μεταξύ Πιστοφάντων και Ζουρνατσάντων, διατηρείται γιατί έγινε τζαμί.

( Από το βιβλίο του Στάθη Πελαγίδη, Γενεαλογικοί Πίνακες της Ηρωικής Σαντάς.)

ΜΙΛΤΙΑΔΟΥ Κ. ΝΥΜΦΟΠΟΥΛΟΥ

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΗΣ ΣΑΝΤΑΣ

( Για την αντιγραφή Θανάσης Ντουμανόπουλος)

6. Ό Κοϋρτον Άπτουραχμάντς

Ό Μάραντον, ό Γαρατόάλτς κι ό Γαΐσον άσ' σ' Ίσχανά-ντων, άμον ντ' έχουλεΐσαν ολίγον άσο ρακίν, έρχίναναν τα παγλαμάδας και τελεμονήν 'κ' είχαν. Οι παιδάντ' εξεραν άτο, κι άμον ντο ερχουσαν άσην ξενιτείαν έκέραζαν άτ'ς και έτέρ'ναν άτ'ς σεΐρ' πώς τοουσεΰ'νε. "Εναν ήμέραν οι παιδάντ' έκέρασαν κάμποσα τον Μάραντον κάί τον Γαρατσάλ', κι άτότε έρχίνεσεν ό Μάραντον να τοχουνεΰκεται τον Γαρα¬τσάλ'. Λέει άτον: «Καλώς ώρισες Γαράτσαλ', πότε έρθες άσο Φτελέν; Όψέ έ'κ'σα σην Πογιαχανάν έτσακονσαν άλατϋ κλα¬διά καϊ άλατί ταπάδας, έσέβαν τ' αλάτια σ' έναν σ' άλλο, καϊ κάτ' μονρδονλίγματα έβγαιναν άσην Πογιαχανάν, ό Θε¬ός φνλάξοι! Έγώ είπα χωρίς άλλο ό Γαρατσάλτς έ% κ' έρται, κι αλήθεια έρθες έξέβες». Ό Γαρατσάλτς άμον ντο έγέλασαν οί παιδάντ' έγροίκ'σεν ντό έκορόϊδεψεν άτον ό Μάραντον καϊ έποΐκεν άτον άρκον, κάί έκλώστεν λέει άτον: «Μέτα Μάραντε, τη σκνλ' τα παιδία πώς-έπαιξαν με κα\ είπανε με: "Άπ' άκειαπαγκαικά άσά Άχερώνα έ% κ' έρται Άπτονρα-χμάντς ό Κοϋρτον με τα κελίκια Υ καϊ θα φέρ' παστρικόν κοκκϊν άμον δάκρεν"• ντό έποικα έγώ άτότε έξέρτς; Έπέρα τα σακκία καϊ έτρεξα άσόν δρόμον V αγοράζω το κοκκίν, να μη άφην1 άτον καϊ κατηβαίν σο χωρίον. Σα Ποντίλα έξέ-βα 'κ' έξέβα είδα έσέναν έρχεσαι, άμα πον να πιστεύω ντό εί¬σαι ό Μάραντον; Νοννίζω καϊ λέγω, "άβοΰτος ό Μάραντον μη εν', ό Κοϋρτον μη εν', γιάμ' έγκαν τ' όμματα μ' ταονκ κα-ρασίν,^' 'Έπλωσα το χέρι μ' να λέγω σε "χόσ κελτονν Άπτον-ραχμάν πέη", κι άλλομίαν τερώ έσν λές με: "Καλημέρα Γαρά¬τσαλ'!" Αλλάχ πελασινϊ βερσονν, τη σκύλ' τα παιδϊα θα έντροπίαζανε με κιόλα». -Αλήθεια ό Μάραντον ώμοίαζεν τον Κοϋρτον τον Άπτουραχμάν- Οί παιδάντ' άμον ντ' έτέρε-σαν έποΐκεν ό Γαρατσάλτς τον Μάραντον Κοϋρτον, έτσερί- γαν άσά γέλ'τα. Άμα θα λέτε με ατός Άπτουραχμάντς πά ντο ετον;
Έτον εΐνας καλόκαρδος Κοΰρτος κοντός και παχύς μαύ¬ρος αμον άράπ'ς, μέ τ' άσπρα τα σώβρακα, το μυτίν άτ' αμον ρακάν', και 20 χρόνια τ' έναν τ' άλλο άπάν' έφέρνεν ζαχράν ση Σαντά και είχεν τρανόν φιλίαν μέ τ' Ίσχανάντς. "Ετον και πολλά μασχαράνος, έλεεν κι έγέλανεν μέ τ' Ίσχανάντων το ι προεστούς, και έγάπαναν άτον. Όνταν έλεγαν «ερται Άπτου¬ραχμάντς», χίλια τάρτα να είχαν Ίσχανάντ' ένεσπάλ'ναν άτα.
Έναν ήμέραν για να μασχαρεΰ'νε μέ τον Άπτουραχμάν έξέρετε ντ' έποΐκαν; Άπτουραχμάντς έ'γκεν ζαχράν και έρά-ευεν το μουγάμ' να μέτρα 'το. Ό Μάραντον έδειξεν άτον γαρσι τον Γαρατσάλ' που έκάθουντον σ' όσπιτί' άτ' την πόρ-ταν άπάν', και ειπεν άτον: «Δέβα 'πέ τον Γαρατσάλ': Καρά Μοντσόλ θέλω το κότ', έσύ μη εεις άτο;» Όνταν εκ'σεν ό Γα-ρατσάλτς το Καρά Μοντσόλ έ'χ' κ' έπατσίαζεν τον Άπτουρα¬χμάν και ειπεν άτον μέ τ' έ'ναν θυμόν: «Άτο το Καρά Μον¬τσόλ όποιος έμάτσε σ' άτο ότωπως να φτάγω την γυναΐκαν άτ'». Ό μαϋρον Άπτουραχμάντς έκόπεν ή φουτή άτ'. Ένοΰ-νιζεν κι έλεεν, «εγώ μέ τ' άβουτουνούς τ' Ίσχανάντς 20 χρό¬νια ψωμϊν έφαγα καϊ καν'νάν 'δέν κακόν 'κ' έποικα, ντό έτον άβοϋτο ντό έπαθα;»
Άλλο μίαν, ειπεν τον Άπτουραχμάν ό Μάραντον: «Άφς τον Γαρατσάλ', ατός παλαλός έν, δέβα εϋρηκον τον Γα'ίσον, το κότ' εκείνος έ'χ', καϊ 'πέ άτον: "Λίβα πέη, το κότ' έσύ έεις άτο, θέλ' άτο"».
Ό άχαρο ν Άπτουραχμάντς έπήγεν σον Γα'ίσον καϊ λέει άτον το και τό. Ό Γα'ίσον όνταν εκ'σεν το «Λίβα πέη» έπαλα-λώθεν, έτσάϊξεν έχπάραξεν τό Άπτουραχμάν και υβρισεν κι εκείνον και τον Μάραντον που έμάτσεν άτον τό «Λίβα πέη». Ό καημένον ό Άπτουραχμάντς άκόμαν φεΰ', κάί ως νά έπέ-θανεν έ'λεεν: «Έλεγαν, Ίσχανάντ' παλαλόι εϊν κι έγώ 'κ' έπί- τευα 'τσ αλήθεια άβουτοΐν τη σκύλ' τά παιδία ταμαλτάν αλαλοϊ είναι».

7. Ό «Βασιλέας» καϊ τά τσοπανόσκυλα

Έτον σ' Ίσχανάντων εινας τελή τολής, ό Νικόλας ό Στουλαράς. Άτον έ'λεγαν άτον Βασιλέα. Τοι Τουρκάντς ξάϊ 'κ' έσαλλάευεν. Ό Βασιλέας μέ τον άδελφόν άτ' τον Θόδωρον επήγαν ση Συμελά την Πανα'ίαν. Ό καημένον ό Θόδωρον Ετον μαζλοΰμτς, καϊ έναν κοτσολάμ' πα 'κ' έφΰλαττεν άπάν' άτ'. Όνταν έχπάσταν νά πάγ'νε σο Μοναστήρ' ειπεν ό Βασι¬λέας τον Θόδωρον: «Νέπε, θα πάμε σην Πανα'ίαν, έπαρ' κι έσύ κάποθεν έναν τιφιάγκ', θα περάνωμε άσά τούρκικα τά παρχάρα, ημπορεί κάιϊ νά παθάνωμε». Ό Θόδωρον ώτϊ,ν 'κ' έντώκεν, άμα ό Βασιλέας έρματωθεν κι έχπάστεν. Έπήαν σην Πανα'ίαν, και έπεκεΐ όνταν έκλώσταν έρθαν νά περάν'νε άσή Κοβλακά. Κάτ' άγριοι Τοϋρκ' έσαν εκεί σον παρχάρ', έλεπες άτ'ς κι έγροϋσ'. Είχανε και κάτ' τσοπανόσκυλα έθάρ'νες βοΰ-δια είναι. Έρθαν νά περάν'νε ό Βασιλέας κι ό αδελφός άτ'. Τά σκυλία όγράεψαν και τρέχ'νε, οί Τοϋρκ' γελοΰνε και ξαϊ 'κι λαταρίζ'νε άσο ν τόπον άτουν. Όλον τό χοντρό ν τό σκυλϊ,ν έτάλεψεν άπάν' σον Βασιλέαν, άμα ατός αμον λΰκος έπρόφτασεν και έβούκωσεν τον σκύλλον τη τιφιαγκί' τό στόμαν. Ό σκύλον σύρ', ό Βασιλέας σΰρ', ό Θόδωρον μιαλια-σεύ', κι έπεκεΐ ό Βασιλέας έκλώστεν λέει τον Θόδωρον: «Νέ¬πε Θόδωρε, τ' άβουτεινέτερον τον σκωλεκέαν θά γ... έσύ τέ-ρεν σεΐρ'». Άτο ειπεν και έτσάκεψεν τό τιφιάγκ'. Τη σκύ¬λο νος τό κιφάλ' έγέν'τον τάνξ μάνξ, κι άτεΐν' έθέκαν άτο. Όνταν έκ'σαν οί Τοϋρκ' τό μπάμ! τή τιφιαγκί' έσέβεν άτ'ς τό βούϊ βοΰϊ, και 'κί έξεραν ντό νά εύτάγ'νε. Έθάρ'νανε πώς εχ'νε τιφιάγκια και οί δΰ' οί Σαντέτ', και έφοβέθαν νά κυνη-γοΰν άτ'ς. Ό Βασιλέας κι αδελφός άτ' όνταν έξέβαν άπάν' σο

Κερβάν-γιολιν, άτότε έπέραν τα τιφιάγκια 'τουν οι Τοϋρκ' και όγράεψαν, άμα για τ' ομμάτια. Γιάτι θα λες; Γιατί, αν εκοφτεν τ' όμμάτ'ν άτουν, τον καιρόν που έσκότωσαν τον σκΰλον οι Σαντέτ' θα έρπαζαν άτ'ς κα\ θα έποίν'ναν άτ'ς κομμάτια. Άμα άτεΐν' έκολόλεψαν άσον φόβον άτουν 10 ώς 15 λεπτά για ν' άπομακρύν'νε οι Σαντέτ'. Ό Βασιλέας άσο Κερβάν-γιολιν, δνταν είδαν άτ'ς έχπάσταν, έγέλασεν κάί ει-πεν τον Θόδωρον: «Άδελφε, άβοντεΐν' οί φοβετσάντ" άτώρα έχπάσταν άσόν παρχάρ'" ας άλλάζωμε τον δρόμον έμουν καϊ πάμε κρύφκονμες ση Κατάρονξας τ' όρμάν', καϊ αν έρχου-νταν από 'πίσ' έμουν, άτότε άσδ σεγκέρ'ν έμουν δίγομ' άτ'ς την τερπϊέν άτουν». Άτότε ό Βασιλέας μέ τον άδελφόν άτ' έπέραν τη Κατάρουξας τον κατέφορον, έσέβαν σ' όρμανί' την άκραν, έπιασαν σεγκέρ' σ' έναν τρανόν πέτραν και ετοί¬μασαν το τιφιάγκ'. Οί Τοϋρκ' έπέρασαν άσήν Κατάρουξαν γαρσί, είδαν άτ'ς πώς έκρύφταν, άμα έποΐκαν πώς 'κ' είδανε, καϊ επήγαν ίσα σ' Ίσχανάντων κάί έράευαν άτ'ς άσή χωρί' τόί μειζετέρτς. Οί μειξετέρ' είπαν άτ'ς: «Εσείς δπως λέτε σην Κατάρουξαν θα εϋρίουνταν άτεΐν' άνθρώπ', δεβάτε έπάρτ' άτ'ς έπ' έκεϊ». Οί Τοϋρκ' άμον μαλαγμένα κάτας έκλώσταν όπίσ', κι ό Βασιλέας μέ τον άδελφόν άτ' άσόν δρόμον τη Κρε-πεγαδί' έκατήβαν σο χωρίον. Τ' άλλο την ήμέραν ό Βασιλέας έποΐκεν για τ' άτό τρανόν μουχαπέτ', και όλτς το! παιδάντας έκέρασεν άτ'ς.

8. Άρ' άτώρα, νά 'το κι έσυ

Ό Ίσπΰρτς ό Ποπά Κωσταντΐνον έτον εφημέριος σήν Πόλ' σ' έναν μοναστήρ'. Έτον πεκρής, και όλ' οί φίλοι άτ' εξεραν άτο και έκέραζαν άτον. "Εναν Κερεκήν σίτ' έλειτοΰρ-γανεν έθυμίασεν όλεν τον λαόν, καϊ εΐναν τέκ έπέρασεν κάί 'κ' έθυμίασεν άτον. Άτό έποΐκεν άτο πολλά Κερεκιάδια, καϊ έρίφτς έχπαράεν. Ένοΰνιζεν κι ελεγεν: «Ντ' έποικα άβοϋτον τον ποπάν, καϊ δλτς θυμιάζ' καϊ έμέν 'κϊ θυμιάζ». Έναν ήμέραν λέει το\ φίλτς άτ': «Παιδία κά' θα λέγω σας, μέ τ' άβοϋτον τ' έμέτερον τον ποπάν είχαμε καϊ έχομε τρανά φιλί¬ας, λέγομε, άκούομε, μασχαρεύομε, κι ατός πάει θυμιάζ' ολεν τον λαόν κι έμέν άφήν'' ατσαπα ντ' έξερ' άβοϋτος ό ποπάς;» Κλώσκουνταν λέγ'ν άτον οί φίλοι άτ': «Νέπε, δνταν λάσκε-σαι μέ τον ποπάν καϊ λές κι άκοϋς, ξάϊ ρακϊν κεράεις άτον;» Λέει κι ατός: «Ντό νά λέγω σας παιδία, κάπ' καϊ που πίνομε έ'ναν καβέν καϊ πάμε σην δουλείαν έμουν». «Άμο» λέγ'ν άτον, «κρϊμαν σ' έσέν 'κϊ ξέρτς μη ό Ποπά Κωσταντΐνον ντό 'κϊ λογαριάζ την καβέν; 'Άν κεράεις άτον ρακϊν έσϋ είσαι, καϊ αν κεράεις άτον καβέν, τη κάκου, χάντς τα παράδας-ι-σ'». Πάει ατός τ' έμέτερον ό κουμπάρον και κοΰζ' τον Ποπά Κωσταντΐνον έναν ήμέραν, κεράζει άτον ρακιν μέ το που-κάλ', εύτάει άτον στουπιν κάι πάει σήν δουλείαν άτ'. Τ' έπεκειμέρ' τήν Κερεκήν ό Ποπά Κωσταντΐνον έλάϊσεν το θυ-μιαντόν έ'μπρια 'τ' κέσ' και έλεεν άτον: «Άρ' άτώρα, νά 'το κι έσυ».

Οι Σανταίοι και τα μεταλλεία στον Πόντο

( Ευγενική προσφορά της κ. Ευγενίας Μαυροπούλου )

Ο Σανταίος Φίλιππος Χειμωνίδης, που σπούδασε Φυσικές επιστήμες στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, έγραψε το 1902 την «Ιστορία και Στατιστική της Σάντας» που εκδόθηκε στην Αθήνα. Από αυτό το βιβλίο πληροφορούμαστε για τη σχέση των Σανταίων με τα μεταλλεία, από τα πρώτα χρόνια που οι Τούρκοι κατέλαβαν την Τραπεζούντα και μετά. Την εποχή εκείνη στο Πελιγράδ (Βελιγράδι) υπήρχαν μεταλλεία αργύρου.
Κανένας μεταλλουργός δεν κατόρθωσε να χωνεύσει το μετάλλευμα και να βγάλει το ασήμι. Τότε ο Σουλτάνος έβγαλε διαταγή να διαλέξουν οι τοπικοί άρχοντες τους εμπειρότερους μεταλλουργούς και να τους στείλουν στην Κωνσταντινούπολη. Ο άρχοντας Μουρατχάνογλους θυμήθηκε ότι οι φυγάδες που κατοίκησαν στη Σάντα οκτώ χρόνια μετά την άλωση της Τραπεζούντας, ήταν μεταλλουργοί. Ο τοπάρχης έστειλε και πήρε από τη Σάντα τους φυγάδες μεταλλουργούς, μεταξύ των οποίων και τους γιούς του πρώτου οικιστή Κωνσταντίνου, και τους έστειλε στην Κωνσταντινούπολη. Από εκεί στάλθηκαν στο Πελιγράδ.
Μόλις ανέλαβαν οι Σανταίοι την επιστασία, άρχισαν να χωνεύουν το μετάλλευμα με τέτοια επιτυχία, ώστε σε πέντε χρόνια χώνευσαν όχι μόνο το μετάλλευμα που είχε συγκεντρωθεί σε διάστημα 14 χρόνων, αλλά και εκείνο που έβγαζαν από τα μεταλλεία. Οι Σανταίοι έμειναν στο Πελιγράδ δύο ακόμα χρόνια και δίδαξαν την τέχνη τους και στους άλλους.
Ο Σουλτάνος, για να τους ανταμείψει, τους προσκάλεσε στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί τους επαίνεσε για την τέχνη τους και τους παρακίνησε να του ζητήσουν κάποια χάρη. Οι Σανταίοι του ζήτησαν να τους παραχωρήσει τη γη τους και να τους προστατέψει από εξωτερικές επιθέσεις και επεμβάσεις. Ο Σουλτάνος ευχαριστήθηκε για την αφιλοκέρδειά τους και τους έδωσε αυτοκρατορικό φιρμάνι με το οποίο τους χάριζε τη γη τους. Διέταξε ακόμη να μην επιτραπεί σε κανένα να ενοχλήσει αυτούς και τα σύνορά τους και να είναι ελεύθεροι και ανενόχλητοι ως ευνοούμενοι του κράτους, οι δε τοπικοί άρχοντες να τους προστατεύουν σε κάθε περίσταση. Τότε ο Σεϊχ-ουλ-ισλάμ (ανώτερος θρησκευτικός αρχηγός) τους έδωσε χοτζέτι-σερίφ (τίτλο ιερό) που επικύρωνε τα σύνορα της χώρας τους. Χαρούμενοι λοιπόν γύρισαν στη Σάντα και κατόπιν πολιτογραφήθηκαν στο δήμο Γεμουράς. Τα πρώτα 200 χρόνια μετά την άλωση της Τραπεζούντας, πολλοί κάτοικοι της Σάντας καταγίνονταν με τη χώνευση σιδηρούχου μεταλλεύματος και έβγαζαν σίδηρο άριστης ποιότητας, ενώ πολλοί Σανταίοι δούλευαν στα μεταλλεία της Αργυρούπολης. Στα 1725 ο αρχιμεταλλουργός (ματεντζή πασης) Αργυρουπόλεως Ιγνάτιος Σαρασίτης που γνώριζε για τη μεταλλουργική εμπειρία των Σανταίων, τους προσκάλεσε για εργασία στα μεταλλεία της Αργυρούπολης. Οι Σανταίοι και εκεί έδειξαν τέτοια ικανότητα, ώστε τους έγινε πρόταση να πολιτογραφηθούν στο θέμα Χαλδίας ως μεταλλουργοί με πολύ ευνοϊκούς όρους: Να είναι ελεύθεροι, ανενόχλητοι και απαλλαγμένοι από κάθε αγγαρεία και η γη τους, τα παρχάρια τους και τα δάση να είναι απαραβίαστα και σε κανένα να μην επιτρέπεται να επέμβει στα σύνορά τους.
Από την άλλη οι Σανταίοι υποχρεώνονταν: Να δίνουν 40 επιστάτες για το τσιοχάρ (υπόλειμμα της εκκαμίνευσης του μετάλλου) και να προμηθεύουν τα μεταλλεία με κάρβουνα των οποίων η αξία να αφαιρείται από τους φόρους των Σανταίων, ώστε στην πράξη ήταν και αφορολόγητοι. Οι Σανταίοι δέχτηκαν τις προτάσεις του Εμίνη των ματενίων και εκείνος διαβίβασε τους όρους στην Υψηλή Πύλη (υπουργείο), η οποία τους δέχθηκε και τους κατέγραψε στα βιβλία του Νομισματοκοπείου. Από τότε σαν πελικτζήδες είχαν όλες τις ατέλειες και την υποστήριξη του Εμίνη των ματενίων, που είχε μεγάλη δύναμη.
Η πολιτογράφηση αυτή είχε και αυτά τα ευεργετικά αποτελέσματα: Από τα μεταλλεία κέρδιζαν αρκετά, ώστε να ζουν άνετα και έτσι η ξενιτιά και η μετανάστευση περιορίστηκαν. Νέοι φυγάδες κατέφυγαν στη Σάντα, ο πληθυσμός της έγινε περισσότερος και ακμαιότερος, και έτσι μπόρεσαν να αποκρούσουν με επιτυχία τους αγάδες που είχαν επιβουλευθεί την ανεξαρτησία τους.
Επειδή ήταν υποχρεωμένοι να προμηθευτούν με κάρβουνα τα μεταλλεία της Αργυρούπολης, πολλά βουνά της Σάντας απογυμνώθηκαν από τα δάση τους. Κάρβουνα παρέδιδαν και στα μεταλλεία της Κρώμνης, μέχρι που αυτά έπαυσαν να λειτουργούν. Από τότε οι Σανταίοι πλήρωναν τους φόρους τους με χρήματα.
Από το αρχειακό μας υλικό προτιμήσαμε να σας παρουσιάσουμε σ' αυτό το τεύχος μια επιστολή του Φιλ. Χειμωνίδη, όταν το 1908 ξεκινούσε τις σπουδές του μεταλλειολόγου στο Freiberg της Γερμανίας. Από την επιστολή του προς το φίλο του Χρίστο Μαυρόπουλο στην Τιφλίδα, στις 26 Μαϊου 1908, πληροφορούμαστε για τη ζωή αυτών που φοιτούσαν στη Γερμανία. Οι οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι ξένοι φοιτητές για εγγραφή, εξέταστρα και για την αγορά βιβλίων, ήταν δυσβάστακτες. Γι αυτό ο Φίλιππος ήταν διατεθειμένος να χρησιμοποιήσει βιβλία παλαιοτέρων εκδόσεων που είχε προμηθευτεί από τον επίσης Σανταίο μεταλλειολόγο Ιωάννη Πιστοφίδη. Οι φίλοι του που καταλάβαιναν την προσπάθεια του Φίλιππου και καμάρωναν γι αυτόν, έσπευσαν να δείξουν έμπρακτα τη φιλία τους. Από αυτή την επιστολή γίνεται φανερή επίσης η εκπαιδευτική μέθοδος που εφάρμοζαν οι Γερμανοί που φρόντιζαν η διδασκαλία τους να συνδυάζεται και με πρακτική εξάσκηση.
Μετά την επιστροφή του από τη Γερμανία, με τον αδελφό του Θεοδόση ανακάλυψαν το 1910 ένα κοίτασμα μαγγανίου στη Γεμουρά του Πόντου. Γι' αυτό το κοίτασμα έδειξε ενδιαφέρον μια Γαλλική εταιρεία στις αρχές του 1911. Όμως μετά από μερικούς μήνες, τον Απρίλη του 1911, ανακάλυψαν σε άλλη περιοχή της Γεμουράς, ένα πολύ μεγαλύτερο και καλύτερης ποιότητας υπόγειο «κρυφό» κοίτασμα. Επιπλέον υπήρχαν πλησίον και «βουνά» από μαγγανέζα στην επιφάνεια, που απαιτούσε μόνο το σπάσιμο και τη μεταφορά του μεταλλεύματος για φόρτωση. Αυτή η μαγγανέζα ήταν σχεδόν καθαρή και διαφορετική από τα έξι είδη μαγγανέζας που υπήρχαν στην Τσιατούρα της Γεωργίας. Πλεονέκτημα του μεταλλείου αποτελούσε η μικρή απόσταση από τη θάλασσα για τη φόρτωση του μεταλλεύματος.
Ο Φίλιππος εκτός από τη βοήθεια του μαγγανεζάτορα Θεοδόση είχε και τη στήριξη από το φίλο του Χρ. Μαυρόπουλο που έγινε συνεταίρος του στο μεταλλείο. Ο Χρ. Μαυρόπουλος δε μπορούσε να παρευρίσκεται σ' αυτές τις εργασίες, γιατί είχε εργολαβίες σιδηροδρομικών έργων στο Τουαψέ και κατόπιν στο Σαρίκαμις. Η οικονομική του όμως στήριξη επέτρεπε στο Φίλιππο να διαπραγματεύεται με τους αντιπροσώπους των ξένων εταιρειών με καλύτερους όρους. Έτσι τα δύο αδέρφια διαχειρίζονταν τα πάντα που αφορούσαν το μεταλλείο. Ο Θεοδόσης σαν μαγγανεζάτορας δεν είχε μόνο τη φροντίδα του μεταλλείου αλλά πήγε και στην Τσιατούρα της Γεωργίας που υπήρχαν μεταλλεία μαγγανίου. Από εκεί πήρε πολλές πληροφορίες σχετικές με μεταλλουργικές και οικονομικές συνδιαλλαγές.
Ήταν μια εποχή που, σε σύγκριση με άλλες εποχές, η απόκτηση του φιρμανιού για τα μεταλλεία στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν σχετικά ευκολότερη. Ο Ιωάννης Πιστοφίδης είχε μεταλλείο, φιρμάνι είχε πάρει ο Κογκαλίδης και ήταν σε αναμονή του φιρμανιού ο Αναστάσιος Λαμπριανίδης το Μάιο του 1911.
Μετά την έκδοση του ιραδέ (αυτοκρατορικού διατάγματος), τον Ιούλιο του 1913, ο Χρίστος Μαυρόπουλος απέστειλε 200 χρυσές λίρες, σαν τέλη για το φιρμάνι.
Πρέπει να επισημάνουμε το έντονο ενδιαφέρον των ξένων εταιρειών για τα μεταλλεία, αφού έπρεπε να τροφοδοτήσουν με μέταλλα την ήδη αναπτυγμένη βιομηχανία τους. Γαλλικές, Αγγλικές, Γερμανικές και Βελγικές εταιρείες με τους αντιπροσώπους τους προσπαθούσαν να συμφωνήσουν με τους ιδιοκτήτες μεταλλείων για την αγορά μεταλλεύματος σε όσο το δυνατό χαμηλότερη τιμή και για όλη την ποσότητα που εξόρυσσαν. Οι ανάγκες των ισχυρών της Ευρώπης σε μεταλλεύματα πριν και κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου πολέμου ήταν πολύ μεγάλες.
Τι τα θέλετε όμως; Ήρθαν τα ιστορικά γεγονότα στον Πόντο με το ολοκαύτωμα της Σάντας, τη γενοκτονία και τον ξεριζωμό...
Ο Φίλιππος με τη σύζυγό του Αγγέλη πέθαναν την ίδια ημέρα στον απαίσιο στρατώνα του Σελημιέ της Κωνσταντινούπολης. Τους έκλαψαν όλοι οι Σανταίοι και όσοι τους γνώρισαν. Η εγκατάσταση στην Ελλάδα και αυτή δύσκολη. Θα θυμόμαστε όμως τον πατέρα μας Μητάκο (γεννήθηκε στη Σάντα) πόσες φορές μας διηγήθηκε για τα φορτία της μαγγανέζας και πόσα περιστατικά μας αφηγήθηκε για να μην ξεχνάμε την ιστορία μας.


Βιβλιογραφία:
- Ιστορία και Στατιστική της Σάντας (Φίλιππος Απ. Χειμωνίδης, Αθήνα 1902)
- Ιστορία και Λαογραφία της Σάντας (Στάθης Αθανασιάδης, Θεσ/νίκη 1967)
- Ιστορία Σάντας του Πόντου (Μιλτιάδης Νυμφόπουλος, Δράμα 1953)
- Συμβολή στη γνωριμία της ηρωικής Σάντας του Πόντου και των Σανταίων (Ματθαίος Λαζαρίδης, Θεσ/νίκη 1986)

Ευγενία Δ. Μαυροπούλου

Κεντρική Σχολή της Σάντας

( Ευγενική προσφορά της κ. Ευγενίας Μαυροπούλου )

Συνεχίζουμε την παρουσίαση αρχειακού υλικού του παππού μας Χρίστου Θ. Μαυρόπουλου, που αφορά την προσπάθεια ίδρυσης και λειτουργίας Κεντρικής Σχολής στην ορεινή Σάντα του Πόντου στις αρχές του περασμένου αιώνα. Ένας μεγαλεπήβολος στόχος για την ίδρυση ημιγυμνασίου από ανθρώπους που πίστευαν ότι, με την άνοδο του επιπέδου της παιδείας τους, θα καλυτέρευε το μέλλον των παιδιών τους και του τόπου τους και γι' αυτό άξιζε κάθε κόπος και θυσία. Ήταν μια προσπάθεια από σεμνούς και δραστήριους ανθρώπους, που ήξεραν να συνεργάζονται σε συλλογικό επίπεδο. Επιπλέον, τονίζουμε, πόσο σημαντική συμβολή σε τέτοιου είδους ενέργειες είχε η διεξαγωγή εράνων στην τότε Ρωσία.
Η ανάγκη ίδρυσης Κεντρικής Σχολής στη Σάντα ξεκινούσε από το γεγονός ότι ο πληθυσμός της υποβαλλόταν σε αφάνταστες στερήσεις, για να στείλει εκατοντάδες παιδιών στο Φροντιστήριο Τραπεζούντας.
Μια πρώτη προσπάθεια, για την ίδρυση της Σχολής, ξεκίνησε το 1866, στο οικόπεδο όμως που αγοράστηκε γι' αυτό το σκοπό, τελικά κτίστηκε το δημοτικό σχολείο Πινατάντων.
Μετά την ανασύσταση της Μητροπόλεως Ροδοπόλεως το 1902, ο Μητροπολίτης Γερβάσιος (1902-1906) παρότρυνε τους κατοίκους, και οι κάτοικοι των επτά ενοριών της Σάντας αποφάσισαν ομόφωνα την ίδρυση Κεντρικής Σχολής στη Σάντα. Συζήτησαν ακόμη το οικονομικό θέμα της συντήρησης της Σχολής και επέλεξαν τρεις τοποθεσίες για την ανέγερσή της. Ο Τριαντάφυλλος Μαυρόπουλος υποστήριξε τότε πως η καλύτερη από τις τρεις τοποθεσίες για τη Σχολή ήταν ο λόφος Κατσά. Η υπόθεση όμως αυτή χρόνιζε και τίποτα δε γινόταν για τη Σχολή.
Το 1907 ο ενθουσιώδης και φιλοπρόοδος Τρ. Μαυρόπουλος με τον εξάδερφό του Χρ. Μαυρόπουλο αποφάσισαν να δραστηριοποιηθούν για την ίδρυση της Σχολής, που θα ήταν κλασική και πρακτική επαγγελματική συγχρόνως, με οικοτροφείο. Εδώ πρέπει να επισημάνουμε ότι στις αρχές του εικοστού αιώνα οι ανάγκες για επαγγελματική κατάρτιση ήταν αυξημένες. Γι' αυτό στο Φροντιστήριο Τραπεζούντας δημιουργήθηκε Εμπορικό τμήμα στην τελευταία τάξη του γυμνασίου.

Επιστολή για την ανέγερση της σχολής

Το 1907 ο Χρ. Μαυρόπουλος τους ενημέρωσε για τη συλλογή χρημάτων από εράνους στη Ρωσία. Το πρώτο έγγραφο που σας παρουσιάζουμε της Γενικής Δημογεροντίας Σάντας, προεδρεύοντος του τότε Μητροπολίτη Ροδοπόλεως Λεοντίου, στις 15 Ιουλίου 1907, αφορά την έγκριση του σχεδίου του Χρ. Μαυρόπουλου για τη συλλογή εράνων στη Ρωσία με σκοπό την ίδρυση και λειτουργία της Κεντρικής Σχολής. Η επιτροπή εράνων όμως που συγκροτήθηκε το Φεβρουάριο του 1908 στη Σάντα, δεν κατόρθωσε να συγκεντρώσει σεβαστά ποσά. Τότε οι Τριαντάφυλλος και Χρίστος Μαυρόπουλος, αφού προσέφεραν οι ίδιοι μεγάλα ποσά, παρότρυναν μερικούς συγγενείς και μερικούς ευκατάστατους Σανταίους να συνεισφέρουν γι' αυτό το σκοπό. Όταν ο Τριαντάφυλλος είδε να φθάνουν οι εγγραφές σε χίλιες (1000) χρυσές λίρες, τότε αγόρασε το χαμηλό λόφο Κατσά που ονομάστηκε, συμβολικά, λόφος Ομονοίας, επειδή υπήρχαν προβλήματα τοπικισμού.
Στις 8 Αυγούστου του 1910 ο Μητροπολίτης Ροδοπόλεως Κύριλλος μετά τον αγιασμό, έθεσε το θεμέλιο λίθο. Τον πανηγυρικό εκφώνησε ο πρώτος ιστοριογράφος της Σάντας Φίλιππος Χειμωνίδης. Για την ανέγερση της Σχολής αναδείχθηκε πολυμελής επιτροπή αποτελούμενη από τους: Ε. Σπυράντη πρόεδρο, Τρ. Μαυρόπουλο αντιπρόεδρο, Γ. Π. Ευτυχίδη ταμία, Ισ. Ιωσηφίδη γραμματέα, Χρ. Μαυρόπουλο, Ι. Πασαλίδη, Κοσμά Αμάραντο, Ι. Ε. Κουρτίδη, Θ. Πελαγίδη, Γαβριήλ Πασαλίδη, Παν. Γραμματικόπουλο, Ισ. Κούρτογλη, Θ. Τσαρτσή, Ηρ. Αντωνιάδη και Γ. Α. Πηλείδη. (Θεωρήσαμε υποχρέωσή μας να γράψουμε όλα τα μέλη της επιτροπής, γιατί όλοι τους είναι ιστορικές μορφές και επιπλέον τονίζουμε τη συλλογική τους δράση).
Τους Σανταίους όμως, δεν τους ενδιέφερε μόνο πώς θα καλυτέρευαν την ήδη υπάρχουσα παιδεία τους, αλλά, κυρίως, τι χαρακτήρες θα διαμόρφωναν οι περήφανοι και αδούλωτοι Σανταίοι. Γι' αυτό ήθελαν εκπαιδευτικούς με παιδαγωγικές γνώσεις. Καταλάβαιναν επίσης ότι για τους υψηλούς στόχους τους χρειαζόταν υλικοτεχνική υποδομή και σχεδιασμός που θα έφερνε το καινούργιο, το σύγχρονο. Η φιλοτέχνηση του απαιτούμενου σχεδίου της Σχολής ανατέθηκε στους: Ευστ. Σπυράντη, Χρ. Μαυρόπουλο, Φιλ. Χειμωνίδη και Ιωάννη Πασαλίδη. Η επιτροπή μετά από επανειλημμένες συνεδριάσεις, αφού πήρε υπ' όψη της πολλά σχέδια της Ελβετίας, Γερμανίας και Γαλλίας εκ του Arts Constructions Scolaires en Suiss, poir Henry Baudin κατέληξε:
Το οικοδόμημα αποτελείται εξ ενός υπογείου και δύο ορόφων. Έχει σχήμα Π με διαστάσεις 34 Χ 22 Χ 13 γαλλ. μέτρων. Το υπόγειο περιλαμβάνει γυμναστήριο, οψοφυλάκιο και αποθήκη καυσίμου ύλης. Ο πρώτος όροφος περιλαμβάνει 4 αίθουσες διδασκαλίας, που η κάθε αίθουσα χωράει 50 μαθητές και 6 ιδιαίτερα δωμάτια προοριζόμενα για γραφεία, βιβλιοπωλείο και τα παρόμοια. Ο δεύτερος και τελευταίος όροφος περιλαμβάνει 4 όμοιες αίθουσες διδασκαλίας, μία ευρεία αίθουσα τελετών 14 Χ 9 γαλλ. μέτρων, το διευθυντήριο και άλλα 4 δωμάτια για χημικό εργαστήριο, φυσιογραφικό μουσείο, βιβλιοθήκη και αναγνωστήριο. « Επί δε του τρίτου ορόφου εκατέρωθεν ανά τας πλευράς υπάρχουσι το μετεωρολογείον και το ωρολόγιον της Σχολής». Αυτό ήταν το σχέδιο της Σχολής που στάλθηκε στη Μητρόπολη Ροδοπόλεως να ενεργήσει για την έκδοση του σχετικού υψηλού αυτοκρατορικού φιρμανίου.

Έγκριση σχεδίου για ανέγερση της σχολής

Αποφασίστηκε ακόμη να δεντροφυτευτεί όλη η γύρω έκταση και ο δρόμος ως την ενορία Πιστοφάντων για να μην κινδυνεύουν από τις χιονοστιβάδες. Το απόμερο της περιοχής ήταν ένα πρόβλημα.
Από όσα συνέβησαν κατά τη διάρκεια της συνεδρίασης της 10ης Οκτωβρίου του 1910, καταλαβαίνουμε τους χαρακτήρες των ανθρώπων και πώς έβλεπαν το θέμα της Παιδείας. Ο Χρ. Μαυρόπουλος, αφού πρόσφερε τα πρώτα 5200 γρόσια για τις πρώτες εργασίες, γεμάτος συγκίνηση είπε επί λέξει: «Κύριοι, σπουδαία άμα και σοβαρά καθήκοντα ανετέθησαν ημίν υπό της πατρίδος, διότι αφορώσι την μόρφωσιν των νεαρών και ευθαλών βλαστών, της επερχομένης δηλονότι γενεάς, εις τον βωμόν της οποίας οι πάντες οφείλομεν να προσφέρομεν εαυτούς θυσίαν και ολοκαύτωμα δι ό και πρώτος εγώ προσφέρω τον οβολόν μου με στερεάν την πεποίθησιν ότι εκπληρώ καθήκον υπέρτατον, καθήκον επιβαλλόμενον και ιερόν».
Σε κλίμα συγκινησιακά φορτισμένο, ο Ε. Σπυράντης ανέλαβε να πληρώσει το απαιτούμενο ποσό για τη μεταφορά του νερού και για τη βρύση της Σχολής. Οι Θ. Πελαγίδης και Π. Λαμπριανίδης προσέφεραν μεγάλα ποσά. Ο πρωτεργάτης Τρ. Μαυρόπουλος φανερά συγκινημένος, αφού πρόσφερε 100 λίρες, τους δήλωσε ότι διαθέτει για τη Σχολή όλη τη μεγάλης αξίας περιουσία του, παρότι δεν ήταν τότε κηδεμόνας κανενός παιδιού. Μετά από λίγους μήνες ο Κωστής Μαυρόπουλος απέστειλε από το Τουαψέ 50 λίρες και υποσχέθηκε άλλες 50 λίρες. Ο ταμίας Γ. Π. Ευτυχίδης υποσχέθηκε την καταβολή 50 λιρών.
Ήταν μια εποχή με εκπαιδευτική και πολιτισμική ανάπτυξη για τη Σάντα, με θεατρικές παραστάσεις από τους ερασιτεχνικούς θεατρικούς ομίλους σε κάθε χωριό και με σειρά διαλέξεων για διάφορα επίκαιρα θέματα.
Αυτή η αντίληψη για την ανάγκη εκπαιδευτικής ανάπτυξης δεν επικρατούσε μόνο στη Σάντα, αλλά ήταν γενική. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι το 1909 ιδρύθηκε από τη μονή του Αγ. Γεωργίου Περιστερεώτα, στο κέντρο της Γαλίανας, Κεντρική Σχολή (τετρατάξιο ημιγυμνάσιο), πο εκτός της ελληνικής και της τουρκικής γλώσσας, διδάσκονταν και η γαλλική. Την ίδια εποχή στη Λιβερά, είχαμε τη δημιουργία του Καλιφίδειου Παρθεναγωγείου από τον Ι. Καλιφίδη.
Η διενέργεια εράνων στην τότε Ρωσία υπήρξε σπουδαίος παράγοντας εκκλησιαστικής και εκπαιδευτικής ανάπτυξης στον Πόντο. Ακόμα και η δαπάνη της κατασκευής του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας έγινε από εράνους μεταξύ των εύπορων κατοίκων, αλλά κυρίως από τους Έλληνες ποντιακής καταγωγής που διέμεναν στη Ρωσία. Εκτός από τους εράνους αρκετοί φρόντιζαν, όταν ήταν δυνατόν, και για το σχεδιασμό και την επίβλεψη του εκτελούμενου έργου αφιλοκερδώς. Η ελληνική αυτοσυνειδησία τους ήταν η αιτία που οι Έλληνες της Ρωσίας ξέφευγαν από το τοπικό και έβλεπαν το γενικό καλό.
Το τελευταίο έγγραφο που σας παρουσιάζουμε, είναι από το βιβλίο εράνων και μας δείχνει ότι ο Χρ. Μαυρόπουλος φρόντιζε για τη συλλογή χρημάτων από τον έρανο της Μητροπόλεως Ροδοπόλεως, για την ανέγερση Μητροπόλεως και ενός αρρεναγωγείου σχολείου στο Τσεβιζλίκ. Επίσης είναι φανερή η φροντίδα της Εκκλησίας για την εκπαιδευτική ανάπτυξη στον Πόντο.
Μετά λίγα χρόνια, λόγω των Βαλκανικών Πολέμων, οι προσπάθειες εράνων γίνονταν για την Ελλάδα. Όπως γράφει ο ιστοριογράφος Σ. Αθανασιάδης: «Το Ελλ. Τραπεζικό κατάστημα Βατούμ, το οποίο έστελνε τους εράνους στην Ελληνική Κυβέρνηση, τους υπολογίζει σε 7 εκατομμύρια δραχμές του καιρού εκείνου ή 350.000 χρυσά εικοσόφραγκα ».
Το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως απένειμε τον τίτλο του Μεγάλου Ευεργέτου της ιδίας αυτών πατρίδος στον Τρ. Μαυρόπουλο και στον Ι. Καλιφίδη, για τις σημαντικές προσφορές τους.
Δυστυχώς, ο βαρύς χειμώνας και τα πολεμικά γεγονότα που επακολούθησαν, ήταν κυρίως οι αιτίες που η Κεντρική Σχολή Σάντας, όπως και το Καλιφίδειο Παρθεναγωγείο, έμειναν φωτεινές προσπάθειες.
Τα παιδιά της Σάντας συνέχισαν να μορφώνονται στα ήδη υπάρχοντα σχολεία, έχοντας οκτατάξιο σχολείο και Παρθεναγωγείο στην ενορία Ισχανάντων με το κλασικό του εκπαιδευτικό πρόγραμμα και συνέχιζαν τη μόρφωσή τους στο Φροντιστήριο Τραπεζούντας. Με χίλιους κόπους και θυσίες η Σάντα ανέδειξε σπουδαίους επιστήμονες.(Η παρουσίαση αρκετών ενεργειών του 1910 για την Κεντρική Σχολή Σάντας από τον Ισ. Ιωσηφίδη, διευθυντή της Ελλ. Σχολής Ισχανάντων και γραμματέα της επιτροπής, στην εφημερίδα της Τραπεζούντας «Φάρος της Ανατολής» στις 09/01/1911 και στις 26/02/1911 ήταν εξαιρετική. Ευχαριστούμε τον καθηγητή του Α.Π.Θ. κ. Κων/νο Εμ. Φωτιάδη για τις ενέργειές του για την προβολή αυτού του θέματος).

Θεμέλιος λίθος από τον Μητροπολίτη Κύριλλο

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

- Εφημερίδα "Φάρος της Ανατολής"
- Ιστορία Σάντας του Πόντου (Μιλτ. Νυμφόπουλος, Δράμα 1953)
- Ιστορία και Λαογραφία της Σάντας (Στάθης Αθανασιάδης, Θεσ/νικη 1967)
- Η Μητρόπολις Ροδοπόλεως (Αρχιμ. Παύλος Αποστολίδης 2003).

Ευγενία Δ. Μαυροπούλου